शिरविन्दु र चन्द्रविन्दुको नियमहरू

शिरविन्दु र चन्द्रविन्दुको नियमहरू

शिरविन्दु प्रयोगका नियमहरू

१.       कहिलेकाहीँ डिकमाथि वर्ण छ भने चन्द्रविन्दुको ठाउँमा शिरविन्दु लेखेर पनि काम चलाउने गरे तापनि चन्द्रविन्दुकै प्रयोग गर्नु राम्रो हुनेछः जस्तै - औँला/औंला, चुलेँसी/चुलेंसी आदि ।
२.       तत्सम र तद्भव शब्दमा क्, च्, ट्, त्, प्, अघि शिरविन्दु दिएर क्रमशःङ्, ञ्, ण्, न्, म् को काम चलाइन्थ्यो तर यी शब्दमा भन् पञ्चम वर्णहरू नै लेख्नुपर्दछः जस्तै - शंका/शङ्का, लांछना/लाञ्छना, कंठ/कण्ठ आदि ।
३.       य्, र्, ल्, व्, श्, ष्, ह् अघि आएको शिरविन्दुले पनि म् को अर्थ दिन्छः जस्तै - संयम (सम्यम्), संवत् (सम्वत्), संहार् (सम्हार) आदि तर यी वर्णको अघि शिरविन्दुको प्रयोग गर्नु उपयुक्त हुन्छ ।
४.       नेपाली झर्रा शब्द र आगन्तुक शब्दमा शिरविन्दु प्रयोग हुँदैनः जस्तै - रम्घा, मान्छे, लडन्त, भिडन्त, चम्चा, सम्झना, सिन्की आदि ।

चन्द्रविन्द्र प्रयोगका नियमहरु
१.       नाके बोलीबाट उच्चाहरण हुने शब्दहरु खासगरी अ, आ, इ, उ आदि स्वर र ती मिलेका व्यञ्जनको टाउकामा चन्द्रविन्दु प्रयोग गरिन्छः जस्तै - अँजुली, अँध्यारो, आँखा, आँगन, काँस, बाँस, जाँच, साँचो, हाँस, नाउँ, जाँगर, भुँडी, दायाँ, वायाँ आदि ।
२.       क्रियाको प्रथम पुरुषको रूपमा पनि चन्द्रविन्दु प्रयोग गरिन्छः जस्तै - गएँ, लिएँ, जान्छौँ, गरूँला, छौँ, लेखेँ, लेख्थेँ आदि ।
३.       उहाँ, जहाँ, त्यहाँ, आउँलाजस्ता अव्यय शब्दमा चन्द्रविन्दुको प्रयोग गरिन्छ ।
४.       दुईवटा स्वरमा चन्द्रविन्दुको प्रयोग गरिन्छः जस्तै - गाउँछ, लगाउँथ्यो, देखाउँछन्, गराउँथी आदि ।

हलन्त र अजन्तको प्रयोग

हलन्त र अजन्तको प्रयोग

हल् भनेको व्यञ्जन वर्ण हो र अज् भनेको स्वर वर्ण हो । हलन्त शब्दको अन्त्यमा व्यञ्जन वर्ण हुन्छ । अजन्त शब्दको अन्त्यमा स्वर वर्ण हुन्छ । व्यञ्जन अन्त्यमा आउने शब्दको अन्तिम वर्णको खुट्टा काटिन्छ भने स्वर वर्ण अन्त्यमा आउने शब्दको अन्तिम वर्णको खुट्टा काटिदैन ।

हलन्तसम्बन्धी नियमहरू

१.       मान्, वान् प्रत्ययबाट निर्मित शब्दमा हलन्तको प्रयोग हुन्छः जस्तै - श्रीमान्, विद्वान् भगवान्, धनवान्, बुद्धिमान् आदि ।

२.       अन्त्यमा त्, द्, म् भएका तत्सम शब्दमा हलन्तको प्रयोग हुन्छः जस्तै - अकस्मात्, आपत्, कदाचित, भविष्यत्, चित्, जगत्, दण्डवत्, बृहत्, यावत्, विद्युत्, सभासद्, अहम्, आपद्-विपद्, संसद्, एवम्, स्वयम्, स्वागतम्, आदि ।

३.       अनुष्टुप्, पृथक्, महान्, सम्राट, षट् जस्ता तत्सम शब्दमा हलन्तको प्रयोग गरिन्छ ।

४.       द्वितीय पुरषवाचक अनादर एकवचन कर्ताको क्रियामा हलन्तको प्रयोग हुन्छः जस्तै - गर्, बस्, खाइस्, गइन्, हेरेस्, गएस्, जालास् आदि ।

५.       उस्, उफ्, कैयन्, क्याबात्, झन्, धत्, स्याबास्, इस्‌जस्ता अव्यय शब्दमा हलन्तको प्रयोग हुन्छ ।

६.       तृतीय पुरुषको बहुवचन क्रिया हलन्त लेखिन्छः जस्तै - जान्छन्, भन्नेछन्, गएछन् आदि ।

अजन्तसम्बन्धी नियमहरू

१.       नाम, सर्वनाम, विशेषण, अनुकरणात्मक शब्दहरू हलन्त उच्चाहरण भएपनि अजन्त लेखिन्छः जस्तै - कपाल, काट, दालभात (नाम), उस, त्यस, उन (सर्वनाम), उदेक, दस, इमान(विशेषण), गडबड, झलझल(अनुकरणात्मक) आदि ।

२.       एक अक्षरी शब्द अजन्त लेखिन्छः जस्तै - छ, त, तँ, न, म, र, ल, ह आदि ।

३.       केही संख्यावाचक शब्दहरु अजन्त लेखिन्छः जस्तै - छ, एघार, बाह्र, तेह्र, चौध आदि ।

४.       अब, जब, तब, पर, तल, नत्र, निर, बाहिर, सँग, सित, जान, आउन, बसेर, हेरेरजस्ता अव्यव शब्दमा अजन्त प्रयोग गरिन्छ ।

५.       पढ, लेख, डुल, सुनजस्ता द्वितीय पुरषका बहुवचनबोधक विध्यर्थ क्रियामा अजन्तको प्रयोग हुन्छ ।

६.       छ, जान्छ, हुनेछ, हुँदैन, हुने छैन, थिएन, गरेन, भेननजस्ता तृतीय पुरुषका एकवचन बुझाउने क्रियाको अनादर रूप अजन्त लेखिन्छ ।

७.       गर्न, खर्च, पर्ख, मर्द, हर्र, सर्रर, झ्वाम्म, झिक्न, फर्क, लाग्न, पन्ध्र, झुस्स झलमल, भिडन्तजस्ता संयुक्त वर्ण भएका शब्दमा अजन्तको प्रयोग गरिन्छ ।

८.       दनादन, दन्दनी, चसचसीजस्ता उही वर्ण दोहोरिएर निर्मित अनुकरणात्मक शब्द अजन्त लेखिन्छ ।